Ένα από τα ιστορικότερα μοναστήρια της Ελλάδας με το έτος ιδρύσεώς του να είναι το 1077 – Από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στα χρόνια της τουρκικής κατοχής και στη μεγάλη πυρκαγιά που την έπληξε το 2017
Το πρώτο φως της ημέρας αποκάλυψε την τεράστια καταστροφή της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Βαρνάκοβα Φωκίδας η οποία ξέσπασε χθες.
Οι μοναχές που βρίσκονταν εκεί, σώθηκαν αφού απομακρύνθηκαν γρήγορα, αλλά το Μοναστήρι κάηκε, ενώ από την πυρκαγιά δεν γλίτωσε η εικόνα της Παναγίας, η οποία θεωρείται και θαυματουργή από τους πιστούς. Τα αίτια εκδήλωσης της φωτιάς ερευνά το ανακριτικό τμήμα της Πυροσβεστικής.
Η επωνυμία «Βαρνάκοβα» (ή «Βερνίκοβα», ή «Βερνίκωβα», ή «Βερνικώ»), την οποία φέρει η Μονή, ερμηνεύεται με διάφορους τρόπους από τους ιστορικούς, όπως αναφέρεται στη Wikipedia. Κατά μία εκδοχή, το όνομα προέρχεται από σλαβικό τοπωνύμιο του 10ου αιώνα. Κατά μία άλλη, η εικόνα τής Παναγίας έχει έλθει από την πόλη Βάρνα της Βουλγαρίας, εξ ου και η ονομασία.
Πρόκειται για ένα από τα ιστορικότερα μοναστήρια της Ελλάδας με το έτος ιδρύσεώς του να είναι το 1077 επί αυτοκράτορος Μιχαήλ Ζ’ Δούκα ο οποίος θήτευσε το διάστημα 1071-1078. Ιδρυτής της Μονής ήταν ο Όσιος Αρσένιος Βαρνακοβίτης, μοναχός καταγόμενος από την Καρυά Δωρίδας, ο οποίος αφιέρωσε τον πρώτο ναό στην Παναγία. Το 1084 ο αρχικός ναός αγιογραφήθηκε, ενώ το 1148 δημιουργήθηκε ένας δεύτερος μεγαλύτερος ναός, αρχιτεκτονικού τύπου βασιλικής με τρούλο.
Στη Μονή είχε βρεθεί επιγραφή σε πέτρινη λάρνακα, που αναφέρει τα ονόματα «Σεβαστοκράτωρ Άννα και Κωνσταντίνος» και αναφερόταν στην αυτοκρατορική οικογένεια των Κομνηνών.
Την περίοδο εκείνη η Μονή κατέχει αρκετά μετόχια στην γύρω περιοχή, με μερικά από αυτά να προέρχονται από αφιερώσεις των Κομνηνών, γεγονός που μαρτυρεί την ακτινοβολία της. Στις αρχές του 13ου αιώνα, όπως αναφέρεται στο κτητορικό της Μονής για το έτος 1212, ζούσαν στη Βαρνάκοβα 96 ιερομόναχοι και διάκονοι, ενώ η περιουσία του Μοναστηριού ήταν μεγάλη, ανάλογη του κύρους του.
Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, το 1204, το Μοναστήρι τέθηκε υπό το Δεσποτάτο της Ηπείρου και παρέμεινε εντεταγμένο σε αυτό μέχρι το 1359, οπότε και ενσωματώθηκε ξανά στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Οι Κομνηνοί, άρχοντες του Δεσποτάτου, αγάπησαν τόσο πολύ την Παναγία τη Βαρνάκοβα, ώστε μερικοί εξ αυτών επέλεξαν το καθολικό της Μονής ως τόπο ενταφιασμού τους. Μάλιστα, τουλάχιστον δύο από αυτούς έγιναν μοναχοί: ο Αλέξιος, με το όνομα Ακάκιος και ο πατέρας του Εμμανουήλ, με το όνομα Ματθαίος. Το 1919, ο αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος ανακάλυψε τους τάφους τους κάτω από το δάπεδο του εσωνάρθηκα, ενώ σώζονται μέχρι σήμερα στη Μονή οι επιτύμβιες πλάκες. Το 1700 ο ναός αυτός πυρπολήθηκε ενώ ανακαινίσθηκε το 1805.
Ανάλογη με τους Κομνηνούς εύνοια προς το Μοναστήρι λέγεται πως επέδειξαν και οι τελευταίοι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, οι Παλαιολόγοι.
Μετά το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, προς τα τέλη του 15ου αιώνα, η παράδοση θέλει τη Μονή να πυρπολείται μερικώς και κατόπιν να γνωρίζει παρακμή. Το 1520 επανέρχεται χάρη στον ηγούμενο Όσιο Δαυίδ. Η Μονή γνωρίζει τότε σημαντική ακμή με την δημιουργία βιβλιοθήκης ενώ εκεί λειτούργησε από τις αρχές του 16ου αιώνα και ως το 1900 το περίφημο σχολείο Ελληνικών σε επίπεδο Σχολαρχείου. Στα 1578 η μονή αριθμεί περίπου 200 μοναχούς, όπως μας πληροφορεί ο πρωτονοτάριος του Πατριαρχείου Θεοδόσιος Ζυγομαλάς.
Ακολουθεί έπειτα δύσκολη περίοδος, καθώς οι Τούρκοι κλέβουν την περιουσία του Μοναστηριού, το οποίο μετά λεηλατείται στα πλαίσια διενέξεων Τούρκων και Βένετων. Σε μια περίοδο διαδοχικών εχθροπραξιών, η Βαρνάκοβα κατορθώνει να συντηρείται χάρη αφ’ ενός στη χρήση διπλωματίας του τότε ηγουμένου Ιακώβου, αφ’ ετέρου στις καλές σχέσεις της με τους Βένετους, οι οποίοι κατείχαν ακόμη τη Ναύπακτο, κοντά στην οποία ανήκαν τα περισσότερα κτήματά της.
Κατά την περίοδο της επανάστασης και λίγο καιρό μετά την έξοδο του Μεσολογγίου άνδρες του Κιουταχή πολιορκούν το Μοναστήρι στο οποίο είχαν βρει καταφύγιο Έλληνες επαναστάτες. Η πολιορκία κρατά αρκετές ημέρες. Κάποια στιγμή και ενώ οι μοναχοί με τους οπλαρχηγούς το κρατούσαν ανέπαφο οι Τούρκοι αποφασίζουν να σκάψουν υπόγειο τούνελ κάτω από τη Μονή για να την ανατινάξουν. Το σχέδιό τους το μαθαίνουν οι Έλληνες και στις 26 Μαίου του 1826 αποφασίζεται έξοδος όπου σκοτώνονται τρια άτομα. Οι Τουρκοι ανατινάζουν τη Μονή. Πέντε χρόνια αργότερα όμως με επιχορήγηση 1800 φοινίκων του Ιωάννη Καποδίστρια ξαναχτίζεται. Η Μονή βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νομού Φωκίδας, στον πρώην Δήμο Ευπαλίου, 25 περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Ναυπάκτου, στον παλαιό δρόμο του Λιδωρικίου.
Είναι κτισμένη πάνω σε έναν μικρό λόφο στις παρυφές των Βαρδουσίων Ορέων και σε υψόμετρο 750 περίπου μέτρων, μέσα σε πυκνό δάσος από δρυς και αγριοκαστανιές, με πλουσιότατη θέα προς την ορεινή Ναυπακτία, τη Δωρίδα, το Όρος Γκιώνα και τον ποταμό Μόρνο. Οι πιστοί έρχονταν κάθε χρόνο για την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Βαρνάκοβας η οποία μάλιστα είχε ένα ράγισμα κατά μήκος του προσώπου της Θεοτόκου που σύμφωνα με μαρτυρίες δημιουργήθηκε την ώρα που έγινε ένας σεισμός στις 15 Αυγούστου του 1940 την ώρα που γινόταν ο τορπιλισμός του «Έλλη» στην Τήνο.
Αρχές της δεκαετίας του 1980 η Μονή θα ερημώσει, ενώ θα επαναλειτουργήσει από το 1992 από γυναίκες μοναχές. Το 1995 χτυπιέται από το σεισμό στο Αίγιο, ενώ από το 2010 παρέμενε κλειστό για τους επισκέπτες για λόγους ασφαλείας. Τον Ιανουάριο του 2017 ξεσπάσε πυρκαγιά με αποτέλεσμα πολλά κτήρια του Μοναστηριού να υποστούν σοβαρές ζημιές. Και μπορεί τότε η εικόνα της Παναγίας να σώθηκε δεν συνέβη όμως τώρα με την χθεσινή πυρκαγιά.
Σύμφωνα με τον δήμαρχο Δωρίδας Γιώργο Καπετζώνη η εικόνα καταστράφηκε ολοσχερώς ενώ κάποια υπολείμματα θα αξιολογηθούν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Σύμφωνα με την ενημέρωση που είχε ο δήμαρχος εκτός από την θαυματουργή εικόνα κάηκε το ευαγγέλιο και άλλα κειμήλια ενώ σώθηκαν μερικά τάματα πιστών.
